Historia Rdzawki

RDZAWKA - wieś położona w zachodniej części Gorców na wysokości (660 – 840 m.), najwyżej położone zabudowania 812 m. przy drodze „Zakopiance”. Można stąd podziwiać panoramę Tatr, Beskidu Wyspowego, Żywieckiego, Pasma Podhalańskiego i Gorców. Wielokrotnie w przeszłości lokalizowano tutaj górskie premie w czasie Wyścigu Pokoju. Stoi tutaj pomnik poświęcony partyzantom wlaczącym o wolność w czasie II wojny światowej. Przy szosie koło szczytu góry Piątkowej (715 m.) stoi malowniczo usytuowany drewniany kościółek pod wezwaniem Św. Krzyża z 1757 r. Prezbiterium i ściany nawy otaczają otwarte soboty. We wnętrzu kościółka znajdują się późnobarokowe ołtarze oraz krucyfiks i figury wykonane na przełomie XVIII/XIX wieku przez rzeźbiarzy ludowych. W 1994 r. Kościółek został podpalony, udało się go jednak uratować, odnowić i przywrócić do pierwotnego stanu. Poniżej kościółka znajduje się źródło „Do pociesznej wody” - któremu miejscowa ludność przypisuje właściwości lecznicze. Od Kościółka w poprzek miejscowości prowadzi zielony szlak turystyczny na Maciejową (815 m.). Ze szlaku możemy oglądać panoramę miejscowości, trasa prowadzi obok kościoła parafialnego który góruje i jest widoczny z każdego zakątka wsi. Wieś o zabudowie rozproszonej, we wsi zachowało się jeszcze około 50 domów w starej zabudowie drewnianej z końca XIX i pierwszej połowy XX wieku i stylu podhalańskim. Nazwa wsi Rdzawka pochodzi prawdopodobnie od rodziny Rdzawskich która osiedliła się tutaj najwcześniej, ostatni potomek tej rodziny zmarł w 1976 r. Inne wytłumaczenie nazwy miejscowości odnosi się do rdzy – jako nalotu który niesie ze sobą woda, wypłukując związki chemiczne z mało urodzajnych gleb. Wieś podzielona jest na role, na wielkość roli wpływa jakość gleby i ukształtowanie stoków. Osią wsi jest dolina, do której prostopadle po obu stronach przylegają role, nazwa ich wywodzi się głównie od chłopów którzy je zamieszkiwali, stąd wiemy jakie najstarsze rodziny były mieszkańcami wsi np. : Szczerba – Szczerbówka, Noga – Nogówka, Sroka – Srokówka, Zając – Zającówka, Leśniak – Lesniakówka, Starmach – Starmachówka, Piłat – Piłatówka, Kowalczyk – Kowalczykówka, Kowal – Kowalówka, Magiera – Magierówka, Rusnak – Rusnakówka, Papież – Papieżówka, Zięba – Ziębówka, Stachnik – Stachnikówka, Cieliga – Cieligówka, Polak – Polakówka, Dudek – Dudkówka, Cieślak – Cieślówka. Inna grupa nazw wywodzi się od pewnych cech charakterystycznych np.: Sołtysówka – ziemia która należała do sołtysa a zarazem najurodzajniejsza ziemia, Młynarzówka – miejsce gdzie znajdował się młyn - mieszkała tam rodzina Rdzawskich, Rola – to najstarsza część wsi na której jako pierwszej uprawiano ziemię. Zarębek to osiedle które powstało w wyniku wyrębu lasu. Przez Rdzawkę od czasów średniowiecza prowadził szlak handlowy z Krakowa do Nowego Targu i dalej na Węgry. Pierwszy zapis Rdzawki pojawił się w 1596 r. w księdze parafialnej Rabki.

W 1740 roku Rabkę wraz z wioskami (Rdzawką) objął Józef Wielopolski starosta lanckoroński.

W 1770 r. jeszcze przed I rozbiorem Polski Rdzawka została przyłączona do Cesarstwa Austriackiego. W 1854 roku powstała w Rdzawce szkółka parafialna założona przez ks. Proboszcza Tomasza Zubrzyckiego. W szkole tej uczono czytać, pisać i rachować, przy czym najważniejszym przedmiotem była religia. Nauka trwała od św. Michała do św. Wojciecha a więc wtedy gdy nie było roboty w polu. Parafia Rabka do której należała Rdzawka należała do dekanatu makowskiego. Najwięcej ziemi w Rdzawce posiadał dziedzic z Rabki Julian Zubrzycki. W XIX wieku wybuchały epidemie cholery nazywana przez miejscową ludność “powietrzem morowym”w roku : 1831, 1847,1848, 1849, 1855 i1873 roku. W 1869 roku Rdzawkę zamieszkiwało 765 mieszkańców z tego 9 osób wyznania mojżeszowego, były 123 domy. Gdy w 1873 wybuchła w okolicy epidemia cholery w wyniku której zmarło w Rdzawce 201 osób. Epidemia wybuchła w marcu a szybkiemu jej rozwojowi sprzyjały nędza i głód spowodowany nieurodzajem zwłaszcza ziemniaków. Widocznym znakiem cholery są białe kapliczki gdzie chowano zmarłych najczęściej są one na skraju wsi lub między rolami. W sierpniu 1882 roku miało miejsce wielkie oberwanie chmury, doszło do powodzi rzeka zabrała drogę wszystkie mostki i ławy, uszkodziła młyn, rzeka zalała dolinę wsi o szerokości około 60 metrów. Wtedy to ostatecznie rzeka ukształtowała dolinę naszej wsi. Pod koniec XIX wieku mieszkańcy wsi kupili od właściciela dworu w Rabce Zubrzyckiego las jako Wspólnotę Wsi z tego lasu udzielano wielokrotnie pomocy pogorzelcom, ludziom w trudnej sytuacji finansowej i życiowej, za pieniądze Wspólnoty robiono cmentarz, drogi, chodnik, ławy i mosty, budowano Kościół. Na przełomie XIX/XX wielu mieszkańców za chlebem wyjechało do Ameryki, z braku pieniędzy na wyjazd wszyscy pracowali na statku w czasie podróży. W Rdzawce zachowało się bardzo dużo aktów notarialnych z XIX wieku. W Rdzawce do 1905 roku mieszkali rodzice Augustyna Suskiego którzy następnie przenieśli się do Szaflar gdzie w 1907 urodził się “Gustek” (wielki piewca góralszczyzny, twórca Konfederacji Tatrzańskiej, zamordowany w Oświęcimiu w maju 1942 roku) . Przed I wojną światową w Rdzawce były trzy dzwonki sygnałówki (u Piłata, u Zająca i gdzieś w dolnej części wsi) za pomocą których ludność ostrzegała się przed niebezpieczeństwami lub wilkami które zbliżały się do naszej wioski. W latach 1918 -1920 w wyniku epidemii grypy „hiszpanki” w Rdzawce zmarło 78 osób, objawiało się to pojawieniem się czarnych plam na ciele i krwotok. Człowiek umierał w ciągu doby.Po I wojnie światowej w 1923 roku powstaje w Rdzawce Ochotnicza Straż Pożarna należąca do 41 Rejonu z siedzibą w Rabce której naczelnikiem był wówczas Władysław Skowroński. Komendantem z Rdzawki był Andrzej Rokita z Łukaszówki. W 1934 roku miała miejsce powódź ale woda była dużo mniejsza niż w 1882 roku. W okresie międzywojennym chłopi z Rdzawki brali udział w 1937 r. w strajku chłopskim który został rozbity przez żandarmów i wojsko(jeden mieszkaniec wioski zginął Pranica z Rusnakówki) a wielu było rannych. W wojnie obronnej w 1939 r. przez Rdzawkę przebiegał system umocnień Armii Kraków. Latem do Rdzawki przybył szwadron ułanów który kwaterował na roli Młynarzówka. Ułani przygotowali okopy dla piechoty oraz rowy przeciwczołgowe, zostało przekopać tylko przez „Zakopiankę”. Na Piątkowej Górze było gniazdo karabinów maszynowych uniemożliwiające Niemcom natarcie w kierunku Krakowa to spowodowało zatrzymanie na Obidowej niemieckiej kolumny od strony Nowego Targu. 2 września 1939 roku (w sobotę) lotnictwo „Armii Kraków” zbombardowało nad Rdzawką niemiecką kolumnę na „Zakopiance”, Niemcy którzy zginęli pochowani zostali za „Zakopianką” na Sołtysiej Dolinie ( po wojnie zabrano poległych Niemców na cmentarz wojenny). Niemcy wysłali swoje lotnictwo doszło do walk w powietrzu jeden z polskich samolotów został zestrzelony, a pilot szczęśliwie wylądował na spadochronie w Rabce „na Nowym Świecie”. Dwa niemieckie samoloty zostały uszkodzone i odleciały w kierunku Słowacji. Niemcy zdecydowali o wysłaniu lekkich czołgów z Obidowej na Stare Wierchy które następnie zeszły w Mszanie Górnej 3 września zmuszając polskich żołnierzy do wycofania się z Rdzawki z obawy przed okrążeniem. Z zemsty Niemcy spalili dom, trafiony pociskiem na roli Cieślówka. Większość mieszkańców wsi uciekła i schroniła się w pobliskich lasach, ( ale byli i tacy co dotarli prawie do Lwowa jak np. Antolak ze Srokówki). W czasie II wojny światowej wielu mieszkańców należało do Konfederacji Tatrzańskiej Armii Krajowej biorąc udział w walkach z Niemcami. W czasie wojny w walce z Niemcami zginęli: Andrzej Rokita dowódca placówki Konfederacji Tatrzańskiej, Antoni Czyszczoń, Stanisław Dudek, Władysław Czyszczoń, Jan Zając. Po wojnie działalność partyzancką przeciw komunistom kontynuowało podziemie poakowskie - „Ognia”, Wiarusy Podhalańskie – dowodzone przez Jana Rokitę ps. „Iskra”, trzecią grupę stanowili pospolici bandyci. Po wojnie, Rdzawka była wioską karną, stacjonował tutaj oddział KBW dla utrzymania porządku. Były przypadki że kilku mieszkańców należała do partii komunistycznej, ale dla większości mieszkańców był to powód nie do dumy ale do wstydu. Ludność zamieszkująca wieś należy do górali podhalańskich, kultywujących swoje tradycje widoczne zwłaszcza w czasie świąt kościelnych poprzez stroje i śpiew. W 1955 roku nastąpiła rozbudowa kaplicy w ciągu kilku dni. W pracach brali udział wszyscy mieszkańcy wsi nawet kobiety i dzieci. W 1962 roku pojawił się na stałe w Rdzawce ksiądz który odprawiał każdego dnia mszę świętą. W latach siedemdziesiątych w Rdzawce pojawiła się młodzież oazowa w czasie wakacji na roli Magierówka i Sołtysówka ich bazę stanowił dom Jana Kurasa. Mimo szykan ze strony władz mieszkańcy przez wiele lat przyjmowali w swoich domach grupy oazowe do połowy lat osiemdziesiątych. Z okazji jubileuszu 300 – lecia Zgromadzenia Księży Marianów w 1973 roku dom zakonny w Rdzawce odwiedził J. Eminencja ks. Kardynał Karol Wojtyła późniejszy papież Jan Paweł II który wielokrotnie bywał na spotkaniach z grupami oazowymi w Rdzawce. W 1999 roku mieszkańcy wsi zastrajkowali w obronie gimnazjum w naszej wsi okupując budynek Urzędu Miasta, udało się wymóc na władzach kuratorium zgodę na istnienie gimnazjum w Rdzawce. Przez wieś przepływa potok Rdzawianka łącząca się z Poniczanką wpadają do rzeki Raby. Z demograficznego punktu widzenia jest to wieś młoda, podstawowym źródłem utrzymania mieszkańców jest wyrób pantofli, rolnictwo, praca w wyuczonym zawodzie poza wsią a w ostatnich latach coraz więcej mieszkańców pracuje poza granicami kraju. W przyszłości jest szansa, że źródłem utrzymania może być rozwijająca się turystyka, bliskość Rabki -Zdroju jako uzdrowiska oraz przebudowana „Zakopianka”stanowiąca szybkie połączenie z Krakowem.W 1980 roku powstał Gorczański Park Narodowy, do którego z Rdzawki prowadzi jeden ze szlaków turystycznych.

Wycieczki górskie :

1 - z Rdzawki (Obidowej)do schron. PTTK na Starych Wierchach (983 m) - 2 godz.zn. niebieski

i dalej na Turbacz.

2 – z Rdzawki (Obidowej) na Przełęcz Sieniawską (719m), zn. niebieski – 1 godz.

3 – z Piątkowej Góry (715 m) przez Rdzawkę, Ponice na Maciejową (815m) zn. zielony–2,45 godz.

4 – z Piątkowej Góry (715m) do Rabki – Zdroju przez Krzywoń (626m) zn. żółty – 1,15 godz.

Leszek Świder

GORCE

Naprzeciw Tatr, między doliną nowotarską a wężowatą kotliną
Raby, wspięło się gniazdo dzikich Gorców. Od romantycznych
Pienin odciął je wartki kamienicki potok, a od spiskiej krainy
odgraniczył je bystry Dunajec. Samotnie stoją nad wzgórzami.
A wyżej jeszcze nosi głowę ociec ich rodu zasępiony Turbacz.
Nie wiadomo, kto go chrzcił I skąd mu to miano. Może stąd, że
turbanem mgły przed deszczem owija łysą głowę, albo raczej,
że widywano go zawsze w turbacji wiecznej.

“W roztokach” - Władysław Orkan

Należące do Beskidu Wysokiego Gorce tworzą samodzielną grupę górską. Z Tatrami,do,których oddalone są o 30 km,sąsiadują poprzez rozległe krainy Podhala i Spisza. Trzy przełęcze łączą je z innymi grupami górskimi,a mianowicie:od pd. Snozka(653m) z Pieninami, od pn. wsch .Przysłop (ok. 693 m) z Beskidem Wyspowym, od zach. Przełęcz Sieniawska (ok.719m) z Pasmem Orawsko- Podhalańskim.

Największym szczytem Gorców jest Turbacz (1310 m),który leży na tym samym południku co Gierlach,najwyższy szczyt Tatrzański. Południowa granica Gorców przebiega wzdłuż Dunajca (od ujścia Lepietnickiego Potoku do Czarnego Dunajca po Czorsztyn) i rzeki Krośnicy ; wschodnią stanowi Dunajec i dolny bieg rzeki Kamienicy. Granicę północną tworzy środkowy bieg Kamienicy i rzeka Mszanka, zaś zachodnią górny bieg Raby i dolny Lepitnicy.

Pasmo Gorców rozciąga się równoleżnikowo, zajmując obszar 530 km kwadratowych. Długość głównego grzbietu biegnącego od Rabskiej Góry przez Jaworzynę, Stare Wierchy, Obidowiec, Turbacz, Gorc, Twarogi po dolinę Dunajca koło Tylmanowej wynosi 44 km średnia szerokość 15 km. W masywie Turbacza zbiega się promieniście 5 głównych grzbietów górskich, z których najdłuższy pasmo Lubania, ciągnie się na przestrzeni 25 km. Pod szczyt najwyższego w Gorcach wzniesienia podchodzi 5 ważniejszych dolin : od pn. Koninek i Koniny, od wschodu Kamienicy, od południa Łopusznej, od zachodu Lepietnicy. Najdłuższą z nich jest dolina Kamienicy (33km), najobszerniejszą Ochotnicy (109 km kwadratowych).

Kopulasty, opływowy kształt szczytów, łagodny, falisty przebieg grzbietów, głeboko wcięte doliny potoków, czyli tzw. roztoki, wychodnie piaskowcowe w postaci skalnych ambon, baszt czy progów – wszystko to składa się na typowy krajobraz gorczański, pozostający w ścisłym związku z budową geologiczną tego pasma. Materiałem, który buduje Gorce, jest flisz karpacki (piaskowce, margle, zlepieńce, łupki ilaste), przy czym są to niemal w całości skały serii magurskiej. W minimalnym stopniu występuje na omawianym obszarze skała pochodzenia magmowego, tzw. andezyt, który wydostał się na powierzchnię ziemi na skutek przesunięć tektonicznych(Wdżar, Sołtysia Góra).

Klimat Gorców jest ściśle uzależniony od wyniesienia nad poziom morza. I tak do wysokości 600 m. npm można wyróżnić piętro klimatyczne umiarkowane ciepłe (średnia temp. roczna ponad 6 stopni C), od 600 do 1100 m npm – piętro klimatyczne umiarkowanie chłodne (średnia temp. 6 stopni C – 4 stopnie C), natomiast powyżej 1100m npm – piętro chłodne ( średnia temp. Poniżej + 4 stopnie C). średnia roczna suma opadów wynosi przykładowo dla Turbacza 1229 mm, Kamienicy 723mm, a dla doliny Jamne 872mm. Przeważają wiatry zachodnie i północno-zachodnie. Wiosna jest krótka, na lato przypada okres najintensywniejszych opadów, z maksimum opadów w lipcu, natomiast turystyce sprzyja jesień - pogodna i długa. Pierwotnie pasmo Gorców pokryte było naturalnymi puszczani o piętrowym układzie roślinności.

Wraz z rozwojem osadnictwa lasy częściowo wytrzebiono, wprowadzając na zrębach zupełnych sztuczną monokulturę świerka; na grzbietach powstały polany a u podnóża gór pola uprawne, które sięgnęły 1000m npm ( w rejonie Ochotnicy). Najbardziej zalesione są stoki północne, najsłabiej południowe zwłaszcza w okolicach Ochotnicy. Kompleksy lasów naturalnych, prawie pierwotnych, zachowały się najlepiej w rejonie Turbacza oraz Kudłonia i Gorca. Pod względem geobotanicznym Gorce zaliczamy do podokręgu śląsko-babiogórskiego, zaś pasmo Lubania do podokręgu Beskidu Sądeckiego. Lista roślin kwiatowych, tu rosnących zamyka się liczbą 850 gatunków, przy czym najciekawsze stanowiska flory można spotkać w rejonie Turbacza, Lubania i Twarogów. Na szczególną uwagę zasługuje około 150 gatunków roślinności górskiej, w tym kilkanaście alpejskich, takich jak np. kuklik górski, fiołek dwubarwny, czy pięciornik złoty i kilka subalpejskich, np. modrzyk czy miłosna. Rośliny te można podziwiać w źródliskach gorczańskich potoków: Łopusznej, Turbacza, Olszowego czy Kamienicy i na grzbietach kośnych polan. Nie należy również zapominać o rosnących na tym obszarze roślinach chronionych. Zaliczymy do nich : szafran spiski, goryczkę trojeściową, dziewięćsił bezłodygowy czy różne gatunki storczyków. Oprócz typowych zwierząt leśnych pojawiają się w Gorcach wilki w odstępach leśnych żyją rysie.

Gdzie niegdzie spotkać można jeszcze borsuki, a z mniejszych zwierząt łasice i gronostaje. Z rzadziej spotykanych ptaków zwracają na na siebie uwagę głuszce i cietrzewie, a z drapieżników puchacze i pustułki. Osobliwością są czarne bociany i kruki. Wśród płazów na wyróżnienie zasługują: salamandra plamista i traszki : górska i karpacka, a wśród gadów żmija.

Osadnictwo u podnóża Gorców w dolinie Dunajca i Raby sięga XIII w., kiedy to zach. część pasma (wraz z Turbaczem) została powierzona cystersom z Ludzmierza, którzy później przenieśli się do Szczyrzyca, wch. Natomiast ( od późniejszej wsi Maniowy po Kamienicę) klaryskom ze Starego Sącza. Wędrówki wołoskie w XV wieku urozmaiciły skład etniczny gorczańskiego ludu, zostawiając po sobie również trwały ślad w gospodarce, zwłaszcza pasterskiej, kulturze i słownictwie.

Pierwszymi zdobywcami gorczańskich szczytów byli z pewnością mieszkańcy okolicznych wsi i dworów, a także poszukiwacze skarbów. W XVIII w. Gorce były już zaznaczone na mapie w skali 1 : 28800 przez topografów węgierskich i austriackich. Z początkiem XIX w. Stanisław Staszic z ich południowych stoków namalował panoramę Tatr i Podhala. Pierwszym który zachwycił się gorczańskim krajobrazem i dał temu artystyczny wyraz, był Seweryn Goszczyński. Przebywając w 1832 r. w dworku Tetmajerów w Łopusznej, zapuszczał się w głąb Gorców, a swoje przeżycia uwiecznił w poemacie „Sobótka” oraz „Dzienniku podróży do Tatrów”. W XIX w. prowadził w Gorcach badania znany geolog Ludwik Zejszner, wędrował po nich rysownik i poeta Bogusz Stęczyński, sławił ich uroki piewca ludu gorczańskiego Władysław Orkan. Spopularyzował okolice gorczańskie Kazimierz Sosnowski, inicjator powstałego w latach1913-1914 Oddziału PTT „Gorce” autor pierwszego przewodnika po Beskidach z 1914 r.

Najwcześniej urządzano wycieczki turystyczne na Lubań, już w XIX w. wyjeżdzano nań furką. Po I wojnie światowej Oddz. PTT “Gorce”, buduje pierwsze schroniska I znakuje liczne szlaki turystyczne, ułatwiając turystom wędrówki po górach. Po II wojnie światowej ruch turystyczny w Gorcach przybrał nie spotykane przedtem rozmiary. Aby ocalić, choćby częściowo, pierwotną przyrodę Gorców, z dniem 1 stycznia 1981 r. utworzono Gorczański Park Narodowy. Ochroną objęto obszar o powierzchni 5908,44 ha, w tym także grunty prywatne oraz polany. Obszar ścisłej ochrony to powierzchnia 2420,5 ha co stanowi (40,9% pow. Parku).

Jolanta Wyznakiewicz